ابزارهای مشتقه و اهرم مالی

اوراق مشتقه چیست و آشنایی با انواع آن

موضوع ریسک در فرآیند بازارهای مالی به عنوان یک عامل مهم و یک دغدغه برای سرمایه‌گذاران و فعالان بازارهای اقتصادی به شمار می‌رود. در این راستا در بازارهای مختلف بنا به ماهیت آن بازار، ابزارها و روش‌های متعددی به منظور کنترل و کاهش میزان ریسک در پروسه‌های مالی وجود دارد و سرمایه‌گذاران با استفاده از ابزار مشتقه تا حدودی این عامل را مدیریت می‌کنند.

یکی از همین ابزارها در این زمینه ابزار مالی مشتقه است. این ابزارها توانایی کنترل میزان ریسک موجود در بازار و رشد معاملات و خرید و فروش‌ها را در بازارهای سرمایه‌گذاری دارند. در این مقاله قصد داریم به موضوع اوراق مشتقه بپردازیم. با ما همراه باشید.

انواع ابزار ابزارهای مشتقه و اهرم مالی مشتقه و مفهوم آن

اوراق مشتقه در اصل به اوراق بهادار قیمتی گفته می‌شود که بر مبنای دارایی پایه خود تقسیم‌بندی و شناخته می‌شوند. حال این دارایی‌ها در انواع مختلف جای می‌گیرند و به اصطلاح هم می‌توانند از نوع فیزیکی و کالا و هم از نوع اوراق بهاداری چون سهام شرکت‌های بورسی باشند. به زبان ساده اوراق مشتقه یک نوع قرارداد دو طرفه بین معامله‌گران است که در اصل بر روی یک دارایی پایه منعقد می‌شود.

همان‌طور که در بخش ابتدایی اشاره کردیم ابزارهای متنوعی برای کنترل و کاهش ریسک سرمایه‌گذاری وجود دارد که اوراق مشتقه هم یکی از این ابزارهای معروف در بازار سرمایه است. برخی از افراد و تحلیل‌گران که در بازار به پیش‌بینی روند معاملات و قیمت محصولات خاص می‌پردازند و نوسانات بازار را پیش‌بینی می‌کنند با استفاده از ابزار مشتقه می‌توانند میزان ریسک‌پذیری سرمایه‌گذاری خود را تا حد معقولی کنترل کنند.

یکی دیگر از اهداف اوراق مشتقه در بازار، متنوع‌سازی دارایی‌های سرمایه‌گذاران است. زمانی که سرمایه‌گذاران از ابزار مشتقه به منظور کاهش ریسک پروسه سرمایه‌گذاری خود استفاده می‌کنند به نوعی این اوراق را در دارایی‌های خود ترکیب می‌کنند که در نهایت این عمل منجر به کاهش ریسک پرتفوی یا همان سبد سهام آن‌ها خواهد شد.

بررسی تاریخچه اوراق مشتقه

در ایام دور این قرارداد حالت فیزیکی نداشت و به نوعی مانند یک عهد و پیمان بین خریدار و فروشنده بود که با وجود این عهد، خریدار و فروشنده با خیال راحت درگیر معاملات خود می‌شدند. این پروسه در تمام نقاط جهان وجود داشت و به نوعی به عنوان یک توافق میان طرفین عمل ‌می‌کرد تا یک محصولی در آینده از جانب فروشنده به خریدار تحویل داده شود.

اولین بازاری که به صورت رسمی از این رویکرد استفاده قانونی کرد بازار حق تقدم شیکاگو در سال 1973 بود. در این بازار این ابزارها به منظور کنترل ریسک و اطمینان خاطر طرفین معامله به کارگرفته می‌شد که رفته رفته در تمامی بازارهای مالی از این ابزار استفاده شد.

اوراق مشتقه در ایران برای اولین بار در سال 1387 همزمان با شروع بورس کالا، مورد استفاده قرار گرفت و معاملات مرسوم در این بازار با استفاده از ابزار مشتقه انجام ‌شد تا ریسک موجود در این فرآیند تا حدودی مدیریت شود. با گذشت سالیان ابزارهای تکمیلی دیگری در این بازار وارد شدند و در کنار اوراق مشتقه استفاده شدند.

چند نوع اوراق مشتقه وجود دارد؟

ابزارهای مشتقه از انواع مختلفی در بازارهای مالی تشکیل شده است که بنا به نوع دارایی از نوع خاص ابزار مشتقه استفاده می‌شود. به صورت کلی باید گفت که ما چهار نوع ابزار مالی مشتقه داریم که در این بخش ابزارهای مشتقه و اهرم مالی به صورت دقیق به معرفی آن‌ها خواهیم پرداخت.

قراردادهای آتی

این قراردادها یکی از انواع قراردادهای معروف در تمامی بازارهای مالی دنیاست. ماهیت این قراردادها به این شکل است که شخص فروشنده بر اساس یک سری ضوابط مشخص، متعهد می‌شود که در یک زمان و تاریخ مشخص کالا یا محصولی را با قیمت تعیین‌شده و مشخص به شخص خریدار تحویل دهد. به زبان ساده قراردادهای آتی به عنوان یک تعهد و توافق مابین طرفین معامله در بازار آتی است که در آینده محصولی از جانب فروشنده به خریدار تحویل داده شود. در حال حاضر از قراردادهای آتی در بازار کالای ایران استفاده می‌شود قراردادهای نظیر: اتی زعفران، پسته و زیره سبز.

قراردادهای اختیار معامله

یکی دیگر از اوراق مشتقه، قراردادهای اختیار معامله است. قرارداد اختیار معامله به قراردادی گفته می‌شود که با استفاده از آن، یک طرف اختیار خرید یا فروش کالایی را از طرف دیگر خریده و آن طرف این اختیار را به او می‌فروشد. در اصل این قرارداد به دو نوع قرارداد اختیار خرید و قرارداد اختیار فروش تقسیم‌ می‌شود.

اختیار خرید، قراردادی است که خریدار آن، این حق را دارد تا دارایی مشخصی با کیفیت مشخص را با قیمت تعیین‌شده در زمان مشخص در صورت تمایل از فروشنده اختیار، خریداری کند. فروشنده اختیار خرید نیز تا زمانی که خریدار اختیار حق خود را اجرا نکند، تعهدی ندارد. اختیار فروش، قراردادی است که خریدار آن، این حق را دارد تا کالای مشخص با مشخصات تعیین‌شده و قیمت مشخص را در زمان مشخص در صورت تمایل به فروشنده اختیار بفروشد. در مقابل فروشنده اختیار فروش تا زمانی که خریدار حق خود را اجرا نکند هیچ تعهدی ندارد.

پیمان‌های آتی

پیمان آتی به قراردادی گفته می‌شود که طرفین معامله با هم توافق می‌کنند یک کالایی را با مشخصات تعیین‌شده و با قیمت مشخص در زمان تعیین‌شده معامله کنند. به صورت کلی پیمان‌های آتی خارج از بازار رسمی و بازار بورس انجام می‌شوند؛ اما قراردادهای آتی در داخل بازار بورس انجام می‌شوند. دقت داشته باشید که برای پیمان‌های آتی چهارچوب‌های قانونی مشخصی وجود ندارد اما قراردادهای آتی در بازار بورس کاملا قانونمند و دارای چهارچوب هستند.

قراردادهای معاوضه

نوع چهارم از اوراق مشتقه، قراردادهای معاوضه است که در اصطلاح به قرارداهایی گفته می‌شود که در روال آن طرفین معامله تصمیم می‌گیرند طی یک توافق و تعهد دو دارایی یا سود حاصل از این دو دارایی را با کیفیت تعیین‌شده و میزان مشخص‌شده برای مدت زمان معلوم بین خود معاوضه کنند. بعد از این که سررسید قرارداد نزدیک شد، طرفین معامله دارایی‌ها را به صاحبان خود برمی‌گردانند. این قرارداد هم عمدتا به صورت غیر رسمی و خارج از بازار بورس شکل می‌گیرد. به منظور جمع‌بندی در این بخش باید در نظر داشته باشید که از تمامی ابزارهای مشتقه که معرفی کردیم، تنها قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله در بازارهای مالی ایران استفاده می‌شود.

سخن آخر

همان‌طور که در این مقاله اشاره کردیم سرمایه‌گذاران و فعالین بازارهای مالی و اقتصادی در تمام دنیا به دنبال ابزارهای متنوعی به منظور کنترل و کاهش میزان ریسک در فعالیت‌های مالی هستند. در این راستا ابزارهای متنوعی بنا به ماهیت دارایی موجود در بازارهای مالی قابل استفاده هستند که در این میان ما به ابزار معروفی به نام ابزار مالی مشتقه اشاره کردیم. اوراق مشتقه به صورت کلی به چهار نوع قراردادهای آتی، قراردادهای اختیار معامله، قراردادهای معاوضه و پیمان‌های آتی تقسیم بندی می‌شوند. از این تنوع فقط دو مورد قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله در بازارهای مالی ایران استفاده می‌شود. اولین نشانه حضور اوراق مشتقه در بازارهای مالی ایران، به پیدایش بازار کالا در سال 1387 برمی‌گردد. با استفاده از ابزار مشتقه میزان ریسک موجود در فرایند معاملات کالا قابل کنترل و مدیریت است.

اهرم مالی یا Leverage

همه ما با واژه‌ای به نام “اهرم” آشنایی داریم. شما با استفاده از اهرم می توانید با وارد کردن نیرویی کم و کوچک، نیروی زیادی ایجاد کنید. شاید تصور عموم در خصوص استفاده از اهرم بیشتر در جابه جایی اجسام باشد. ولیکن اهرم هایی همانند اهرم مالی و یا اهرم زمان هم مفهومی مشابه را منعکس میکنند.

در این مقاله قصد داریم اهرم مالی یا Leverage را برای شما توضیح دهیم.

تعریف اهرم مالی

اهرم مالی، در واقع روشی برای افزایش سود یا زیان مالی با به کارگیری ابزارهای مالی ای نظیر ایجاد بدهی، اختیار معاملات و ابزارهای مشتقه نظیر قراردادهای آتی یا ودیعه است.

در نظر بگیرید یک شرکت با داشتن سرمایه مشخص، بدون اینکه سرمایه گذار جدیدی برای کسب و کار خود جذب کند با ایجاد بدهی و قرض گرفتن سرمایه میتواند فعالیت مالی خودش را افزایش دهد.

برای مثالی دیگر افراد در بازار مسکن برای خرید خانه از وام و یا قرض گرفتن پول استفاده میکنند، در صورتی که میزان وام و یا پول دریافتی بیشتر باشد خانه ی بهتری میتوان خرید، ولیکن میزان ریسک برای بازپرداخت این وام بیشتر خواهد بود.
در بازار بورس قراردادهای ابزارهای مشتقه و اهرم مالی آتی و یا دریافت اعتبار از جمله ابزارهایی هستند که میتوان به عنوان ابزارهای اهرم مالی نام برد.

ریسک استفاده از اهرم مالی

شرکت هایی که نسبت بدهی آنها از نسبت دارایی آنها بیشتر است اصطلاحا اهرمی تر هستند و به همین دلیل به عنوان شرکت های پرریسک تر شناخته می شودند. لذا لازم به توضیح است همانطور که عنوان شد در صورت استفاده از اهرم میتوان با وارد کردن نیروی کم نیروی زیادی ایجاد کرد، در بازارهای مالی هم با استفاده از اهرم مالی میتوان به کسب سود پرداخت. ولیکن در این راستا توجه به زیان احتمالی در سرمایه گذاری بسیار حایز اهمیت است.

برای مثال اگر در اهرم مالی از ابزارهایی همچون ایجاد بدهی و یا وام استفاده شود اما برنامه‌ی پیش بینی شده برای کسب سود به خوبی پیش نرود، زیان احتمالی بسیار بیشتر از زمانی خواهد بود که از اهرم مالی استفاده نمیشد. لذا در به کارگیری ابزارهای مربوط به اهرم مالی، پذیرفتن ریسک احتمالی بسیار مهم است.

باید در نظر داشت در شرایط تورمی استفاده از بدهی بهترین روش برای استفاده از این اهرم مالی است. زیرا ارزش زمانی پول شامل حال این بدهی می شود و ارزش واقعی این بدهی بر اساس نرخ تورم در سالهای آتی کمتر از امروز خواهد بود.

ابزار مشتقه چیست و در بورس چه کاربردی دارد؟

ابزار مشتقه یک اصطلاح مالی است که از یک طبقه دارایی مشتق می‌شود و ارزش واقعی خود را از دارایی‌های اصلی می‌گیرد. اگر به دنبال تنوع بخشیدن به سبد سهام خود هستید؛ مشتقات ایده خوبی هستند به شرطی که از قبل به درک کاملی از آن داشته باشید زیرا مشتقات ریسک بالاتری دارند و فرایند آن‌ها پیچیده‌تر است. این مقاله از آکادمی حامی سرمایه مشهد، برگزار کننده دوره های آموزش بورس در مشهد، درباره نحوه عملکرد مشتقات صحبت کردیم و همچنین راجع به رایج‌ترین انواع قراردادهای مشتقه، مزایا و خطرات معاملات آن‌ها را بحث کرده‌ایم.

ابزار مشتقه چیست؟

برای پاسخ به این سؤال که ابزار مشتقه چیست باید گفت قراردادی مالی بین دو یا چند نفر و یا بین یک خریدار و یک فروشنده است و از یک سری دارایی با ارزش مشتق شده است. به بیانی ساده‌تر این قراردادی است که برای تجارت هر نوع دارایی استفاده می‌شود که این دارایی‌ها می‌توانند گندم، نفت و یا طلا حتی ابزارهای مالی مثل اوراق قرضه سهام و… باشند. قیمت این نوع قراردادها از بالا و پایین شدن قیمت دارایی که از آن مشتق شده‌اند ناشی می‌شود.

تریدرها ممکن است ابزار مشتقه را در ساختار خریدوفروش عادی یعنی کارگذاری‌ها، بروکرها و… معامله کنند و یا در خارج از بستر این کار را انجام دهند. درواقع ابزارهای مشتقه‌ که در ساختار اصلی معامله می‌شوند ایمن‌تر هستند و ریسک کمتری دارند.

محصولات و خدمات بازار مشتقات چه هستند؟

همان‌طور که گفته شد بازار مشتقات از هر نوع دارایی برای استخراج ارزش استفاده می‌کنند. با رشد این نوع بازار از لحاظ ریسک، محصولات و خدمات بازار مشتقات را می‌توان به چهار دسته تقسیم‌بندی کرد که این چهار نوع عبارت‌اند از قرارداد آتی (Futures contract)، پیمان آتی یا فروارد (Forward Contract)، قرارداد اختیار معامله (Option contract)، قرارداد معاوضه یا سوآپ (Swap).

قرارداد آتی (Futures contract)

قرارداد آتی در بازار ابزار مشتقه به‌صورت دوطرفه است. یک طرف معامله خریدار یک دارایی را در تاریخی در آینده خریداری و در طرف درگیر معامله شخصی دارایی را در آن زمان به فروش می‌رساند. زمان خرید و فروش دارایی در آینده است و وقتی قیمت خرید یا فروش تأیید شود در آن زمان خریدار باید خرید را انجام دهد و فروشنده باید بفروشد حتی اگر قیمت دارایی برخلاف نظرشان باشد. در این نوع معاملات می‌توان از اهرم نیز استفاده کرد و دارایی خود را چندبرابر کرد و در نتیجه سود شما افزایش میابد اما در صورت ضرر، ضرر شما نیز زیادتر از حد معمول خواهد بود.

در این نوع ابزار مشتقه باید میزانی ودیعه نزد کارگذاری نگهداری شود سپس در صورت ضرر اگر ودیعه شما به زیر 75 تا 50 درصد ودیعه اولیه برسد شما کال مارجین خواهید شد. در نتیجه از شما درخواست می‌شود پول بیشتری به‌عنوان ودیعه واریز کنید. از آنجایی که معاملات درون کارگذاری و یک ساختار خریدوفروش انجام می‌شود معاملات صد درصد انجام می‌شود و هیچ طرف از معامله نمی‌تواند از معامله خود جا بزند.

پیمان آتی یا فروارد (Forward Contract)

این نوع قرارداد نیز مشابه قرارداد آتی در ابزار مشتقه است اما فرق آن این است که در پیمان آتی یا فروارد در محیط خارج از بورس و کارگزاری انجام می‌پذیرد. از این رو این نوع قرارداد ریسک بیشتری نسبت به قرارداد آتی دارد زیرا هریک از طرفین قرارداد ممکن است قادر نباشد به قرارداد خود عمل کند و در نهایت موجب ورشکستی دو طرف شود.

قرارداد اختیار معامله (Option contract)

این نوع قرارداد ابزار مشتقه نیز همانند قرارداد آتی عمل می‌کند و تفاوت آن این است که برخلاف قرارداد آتی معامله‌گر می‌تواند قرارداد خود را قبل از زمان تعیین شده به فروش برساند. به بیانی دیگر به معامله‌گر اختیار خرید یا فروش اعطا می‌کند.

از نظر زمان‌بندی فروش دو سبک امریکایی و اروپایی وجود دارد. در سبک آمریکایی قادر هستید از حق اختیار در قرارداد خود در هر زمانی قبل از روز انقضا استفاده کنید ولی در سبک اروپایی فقط در روز انقضا قادر به اجرا هستند.

برای مثال اگر معامله‌گری پیش‌بینی کند که قیمت سهمی در آینده بالا می‌رود و سهم را به قیمت 50 دلار خریداری می‌کند. اما او از ریسک پایین آمدن می‌ترسد از این رو از ابزار مشتقه استفاده می‌کند یک اختیار فروش بر روی قیمت 50 دلار خریداری می‌کند. پس از رسیدن زمان انقضا قرارداد قیمت هر سهم به 40 دلار سقوط کرده است ولی معامله‌گر می‌تواند از اختیار فروش خود استفاده کرده و سهم را به قیمت 50 دلار به فروش رساند. او فقط میزان پولی که در ازای خرید اختیار فروش خریداری کرده است؛ از دست خواهد داد.

قرارداد سوآپ (Swap)

سوآپ یکی از انواع متداول ابزار مشتقه است که اغلب برای مبادله جریان نقدی استفاده می‌شود. به عنوان مثال، یک معامله‌گر ممکن است از سوآپ نرخ بهره برای تغییر از وام با نرخ بهره متغیر به وام با نرخ بهره ثابت یا برعکس استفاده کند.

مثلاً شرکت A وامی با نرخ بهره متغیر 6 درصد دریافت می‌کند. در حال حاضر نرخ بهره 6 درصد است اما ممکن است کم یا زیاد شود. شرکت A برای پوشش ریسک تمایل به نرخ بهره ثابت دارد از این رو با شرکت B معامله می‌کند. معامله به این صورت انجام می‌شود که شرکت A نرخ بهره ثابت 7 درصد به B پرداخت می‌کند و B نرخ بهره متغیر بانک را می‌پردازد. اگر نرخ بهره متغیر به 5 درصد برسد A به‌اندازه 2 درصد ضرر کرده است ولی اگر این میزان به 8 درصد برسد A به‌اندازه 1 درصد سود کرده است.

شرایط سوددهی بازار مشتقات

در بازار ابزار مشتقه بسته به استراتژی تریدر و میزان ریسکی که او متحمل می‌شود، میزان سوددهی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. قراردادهای آتی و قراردادهای اختیار معامله از جمله قراردادهایی هستند که ریسک کمتری دارند. بسته به نوع بازار انتخابی شرایط سوددهی بازار مشتقات نیز تحت‌تأثیر قرار می‌‍گیرد.

حجم معاملات بازار مشتقات

بازار ابزار مشتقه یکی از بزرگ‌ترین بازارها است و یک بازار بسیار غول‌پیکر به‌حساب می‌آید. دلیل آن این است که در این بازار هر نوع دارایی معامله می‌شود و همین موضوع این بازار را غول‌پیکر کرده است. برخی حجم این بازار را ۱۰ ۲۴ تخمین زده‌اند که این میزان برابر ابزارهای مشتقه و اهرم مالی ابزارهای مشتقه و اهرم مالی 10 برابر کل تولید ناخالص ملی جهان به‌حساب می‌آید. البته برخی محققان این عدد را مبالغه می‌دانند.

استفاده از ابزارهای مشتقه در بحران‌های اقتصادی

از آنجایی که از ابزار‌ مشتقه برای بیمه کردن سرمایه نیز استفاده می‌شود. استفاده از ابزارهای مشتقه در بحران‌های اقتصادی نیز رایج است به این صورت که در بحران اقتصادی سال‌های 2007 تا 2009 در امریکا فشار زیادی برای انتقال مشتقات به بازار بورس انجام شد.

خطرات بازار مشتقه

در بازار ابزار مشتقه خطراتی وجود دارد که ما در این بخش قصد داریم راجع به خطرات بازار مشتقه صحبت کنیم. در این بازار می‌توان از اهرم استفاده کرد. درواقع اهرم به معامله‌گر کمک می‌کند با حجم بیشتر معامله کند در نتیجه سود زیادتری نصیب معامله‌گر می‌شود. اما روی دیگر سکه بدتر است و در صورت ضرر، معامله‌گر ضرر زیادی متحمل می‌شود.

از دیگر خطرات این بازار این است که برخی از این نوع معاملات خارج از محیط کارگذاری‌ها (Over-the-counter) انجام می‌شود که این موضوع خطر جا زدن نفر مقابل را دوچندان می‌کند. خطرات این بازار می‌توان به موارد زیر خلاصه ‌کرد:

• تأثیر زیاد اهرم‌ها بر سود و ضرر
• حساس بودن به نوسانات دارایی‌های اصلی
• معاملات خارج از کارگذاری خطر جا زدن نفر مقابل را به همراه دارد
• فرایند معامله و ترید پیچیده
• ارزیابی سخت قیمت دارایی‌ها در این نوع بازار

مفهوم ابزار مشتقه

یکی از مفاهیم پرکاربرد در بازارهای مالی، ابزار مشتقه هستند که این ابزارها ارزش مستقلی ندارند و درواقع قراردادی نشئت گرفته از یک دارایی خاص هستند. این نوع قرارداد تعهد خرید و یا فروش یک دارایی را می‌دهد. به‌عنوان مثال دو شخص قرارداد خریدوفروش برای دو ماه دیگر یک دارایی فلزی با قیمت 280 دلار برای 10 سهم می‌بندند. اگر قیمت فلز به 340 دلار برسد در نهایت قرارداد با قیمت 280 دلار در پایان دو ماه بسته خواهد شد و خریدار 60 دلار سود کرده و فروشنده 60 دلار ضرر خواهد کرد.

کاربرد ابزار مشتقات

کاربرد ابزار مشتقه با توجه به نوع استفاده و اهداف معامله‌گر متفاوت است و به طور کلی به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شود که در ادامه به آن پرداخته‌ایم.

پوشش‌دهندگان ریسک (Hedgers): پوشش ریسک زمانی رخ می‌دهد که فردی دارایی را می‌خرد و آن را طی قرارداد آتی می‌فروشد. این فرد از منافع نگهداری دارایی بهره‌مند می‌شود در حالی که بدون ریسک دارایی را در آینده می‌فروشد. اما خطر بالارفتن ارزش را برای معامله‌گر به همراه دارد.

برای مثال یک شرکت هواپیمایی بزرگ می‌داند که برای ادامه فعالیت به نفت زیادی نیاز دارد و بر اساس تجربه می‌داند قیمت در آینده افزایش خواهد یافت. درنتیجه آن‌ها یک قرارداد آتی با تأمین‌کننده نفت منعقد می‌کنند تا قیمت‌های فعلی را برای مدتی قفل کنند تا تضمین کنند هزینه ثابت می‌ماند.

سفته‌بازان (Speculators): این افراد در این بازار به دنبال ریسک هستند نه پوشش آن به صورتی که دنبال خرید قراردادی آتی به قیمت پایین است در حالی که می‌دانند قیمت آن در آینده بالاست.

آربیتراژگران (Arbitrageur): این افراد با بررسی بازارهای مختلف، به دنبال کسب سود از محل اختلاف قیمت ابزار مشتقه یکسان هستند.

بررسی سالانه حجم مبادلات مشتقات

بانک BIS بررسی سالیانه حجم مبالات مشتقات در سال 2021 انجام داده است. داده‌ها نشان می‌دهند که در نیمه دوم سال 2021 مجموع مبالغ واقعی مبادله شده 600 تریلیون دلار بوده است که این رقم به طور قابل‌توجهی زیاد است و دلیل آن تنوع بازار ابزار مشتقه است.

حجم مبادلات بازار مشتقات در خارج از کارگذاری‌ها در سال 2014 در اوج خود قرار داشت و میزان آن به حدود 400 تریلیون دلار رسد اما ارزش آن در سال‌های بعد از 2014 افت داشت. البته حجم مبالات در سال 2019 افزایش داشته است ولی بعد از 2019 نیز دوباره نزول کرده است.

ماهیت مشتقات

در امور مالی اگر بخواهم این سؤال را که ماهیت ابزار مشتقه چیست پاسخ دهیم باید گفت قراردادی است بین خریدار و فروشنده که این قرارداد ماهیت اصلی خود را از یک دارایی خاص به دست می‌آورد. این مشتقات استفاده‌های گوناگونی دارند. یکی از اهداف استفاده از این نوع معاملات بیمه در برابر حرکات قیمت یک دارایی است. دارایی‌های مشتقه در محیط بورس و کارگذاری‌ها و خارج از آن (به طور مستقیم بین دو شرکت یا سازمان) مبادله می‌شود.

محیط نظارتی ابزار مشتقه

همان‌طور که به آن اشاره شد برخی از معاملات ابزار مشتقه در محیط کارگزاری انجام نمی‌شود. به این صورت که نهادی مثل کارگزاری نظارت بر روی این نوع معاملات ندارد. از این رو هر یک از طرف معاملات می‌تواند به‌راحتی از معامله خود کنار رود در صورتی که در محیط کارگذاری چنین اجازه‌ای به او داده نمی‌شود. هرچند ممکن است این نوع معامله‌ها سود بیشتری داشته باشد ولی ریسک معامله خارج از کارگزاری نیز دارد.

نتیجه‌گیری

در این مقاله به طور مفصل راجع به ابزار مشتقه‌ها صحبت کردیم. همان‌طور که در مقاله به آن اشاره شد این نوع معاملات ریسک‌های زیادی دارند و نداشتن تجربه در این نوع بازارها موجب از دست رفتن سرمایه می‌شود. این نوع معاملات بیشتر بین سرمایه‌داران بزرگ و شرکت‌ها رایج است. استفاده از ابزارهایی مثل اهرم در این بازار مجاز است اما نداشتن دانش استفاده از آن موجب از دست رفتن سرمایه می‌شود.

اهرم مالی چیست و چه کاربردی در سرمایه گذاری در بورس دارد؟

برای درک بهتر ابزار اهرم مالی به این مثال ساده توجه کنید: فرض کنید تاجر پسته‌اید و در حال حاضر تمام سرمایه‌تان را صرف پیش‌خرید پسته کرده‌اید و تصمیم دارید پسته‌هایتان را شب عید به بازار عرضه کنید. پسته‌کارانی که می‌شناسید همچنان می‌توانند محصول بیشتری در اختیارتان بگذارند، به شرطی که پول‌شان را به موقع بپردازید. شما که حدس می‌زنید شب عید قیمت پسته افزایش خواهد داشت، از یکی از آشنایان‌تان پول قرض می‌گیرید و این پول را هم صرف خرید پسته می‌کنید تا شب عید بتوانید پسته بیشتری به بازار عرضه کنید. پولی که قرض گرفته‌اید و با آن پسته خریده‌اید، در واقع نوعی «اهرم مالی» است که کمک‌تان می‌کند علاوه بر سرمایه خودتان، از سرمایه شخصی دیگر هم در معاملات‌تان استفاده کنید و به این ترتیب به سود بیشتری برسید.

اهرم مالی چیست و چگونه محاسبه می‌شود؟

اگر بخواهیم تعریف رسمی‌تری از اهرم مالی داشته باشیم، باید بگوییم اهرم مالی یا «Leverage» یعنی اینکه برای افزایش سود در سرمایه‌گذاری، از بدهی استفاده کنیم. بیشتر شرکت‌ها برای تامین سرمایه لازم برای فعالیت‌های اقتصادی‌شان از این اهرم استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر، بخشی از ساختار سرمایه اکثر شرکت‌ها از بدهی تشکیل می‌شود. معنی و مفهومش هم این است که شرکت‌ها علاوه بر پولی که سهامداران اصلی شرکت در اختیار مدیران شرکت گذاشته‌اند، پولی را هم از منابع دیگر (مانند بانک و اوراق بدهی) قرض می‌گیرند تا به این ترتیب سرمایه لازم برای فعالیت‌های اقتصادی شرکت و توسعه این فعالیت‌ها فراهم باشد.

مثال: فرض کنید تعدادی سرمایه‌گذار می‌خواهند یک دامداری تاسیس کنند و با تولید شیر به سود برسند. طبق برآورد این سرمایه‌گذاران، طرح‌شان به ۵۰ میلیارد تومان سرمایه نیاز دارد، ولی پولی که آن‌ها می‌توانند در این کار بگذارند فقط ۲۰ میلیارد تومان است. این سرمایه‌گذاران برای شروع فعالیت شرکت سراغ بانک می‌روند و با دریافت وام ۳۰ میلیارد تومانی، موفق می‌شوند شرکت‌شان را برپا کنند. به این ترتیب این شرکت با دریافت وام ۳۰ میلیاردی، در واقع از اهرم مالی استفاده کرده است.

استفاده از اهرم مالی مخصوص شرکت‌ها نیست و هر کدام از ما که در برهه‌ای از زندگی وام یا قرض گرفته‌ایم، در واقع به‌نوعی از اهرم مالی استفاده کرده‌ایم. برای مثال، کسی که از بانک وام می‌گیرد و با این وام خانه می‌خرد در واقع از اهرم مالی استفاده کرده است.

نکته: استفاده از اهرم مالی با ریسک بازپرداخت همراه است. یعنی اگر برای انجام فعالیتی از کسی پول قرض بگیرید، همیشه باید دقت کنید که بتوانید به موقع این پول را پس بدهید. مثلا هرچه وامی که از بانک برای خرید خانه می‌گیریم بیشتر باشد، قسط بازپرداخت آن هم بیشتر خواهد بود و پرداخت به‌موقع این قسط‌ها دشوارتر.

استفاده از اهرم مالی در شرکت‌های بورسی

گفتیم که بخشی از ساختار مالی شرکت‌ها از طریق قرض‌کردن یا همان «بدهی» تامین می‌شود. دریافت قرض برای انجام فعالیت‌های اقتصادی در هر مرحله‌ای از حیات شرکت امکان‌پذیر است و شرکت‌ها می‌توانند با صلاحدید مدیران و صاحبان خود، برای نیازهای مختلف‌شان پول قرض بگیرند. شرکت‌ها با این کار در واقع از اهرم مالی استفاده می‌کنند. یکی راه دیگر برای تامین نیازهای مالی شرکت‌ها، دعوت از سرمایه‌گذاران جدید و استفاده از سرمایه آن‌ها است.

اما چرا شرکت‌ها برای تامین نیازهای مالی، گاهی ترجیح می‌دهند به جای افزایش میزان سرمایه‌گذاری، سراغ قرض گرفتن بروند؟ نکته اینجاست که اگر تعداد سهامداران بیشتر شود، سودی که از فعالیت اقتصادی شرکت حاصل می‌شود باید بین سهامداران بیشتری تقسیم شود، ولی اگر به جای افزایش میزان سرمایه‌گذاری، از اهرم مالی استفاده شود، این سود بین همان سهامداران قبلی تقسیم خواهد شد.

نکته یک: استفاده از اهرم مالی زمانی می‌تواند مناسب باشد که فعالیت اقتصادی مورد نظر به سود مناسب برسد. اگر فعالیت اقتصادی شرکت نتواند هزینه‌های استفاده از اهرم مالی را پوشش بدهد، استفاده از اهرم مالی منطقی نیست. برای درک بهتر موضوع فرض کنید برای فعالیتی اقتصادی سراغ وام بانکی رفته‌اید و وامی با نرخ سود ۲۰ درصد گرفته‌اید. اگر فعالیت اقتصادی شما نتواند این هزینه را جبران کند، دچار زیان خواهید شد.

نکته ۲: استفاده از اهرم مالی برای شرکت‌ها همواره با ریسک همراه است. یکی از نکاتی که تحلیلگران بنیادی به آن توجه می‌کنند، ساختار سرمایه شرکت و نسبت ابزارهای مشتقه و اهرم مالی بدهی آن به مجموع دارایی‌های آن است. این نسبت را در اصطلاح «نسبت بدهی» می‌نامند و هرچه این نسبت بیشتر باشد به معنای آن است که بخش بزرگ‌تری از دارایی‌های شرکت از بدهی تشکیل شده و روی هم رفته ریسک بالاتری دارد.

درجه یا حساسیت اهرم مالی چیست؟

همان‌طور که از مثال‌ها و توضیحاتی که آوردیم پیداست، استفاده از اهرم مالی هزینه دارد. همان‌طور که استفاده از این ابزار مالی می‌تواند به افزایش چشمگیر سود منجر شود، در صورتی که سرمایه‌گذاری‌مان موفق نباشد و فعالیت اقتصادی مورد نظر طبق انتظار پیش نرود، ضرر و زیان ناشی از این فعالیت بسیار بیشتر از زمانی خواهد بود که از اهرم مالی استفاده نکرده‌ایم.

پس می‌شود گفت میزان بدهی و نحوه استفاده از اهرم مالی در شرکت می‌تواند روی سودآوری شرکت تاثیر داشته باشد. تحلیلگران برای بررسی این رابطه از مفهوم «درجه اهرم مالی» یا «حساسیت اهرم مالی» استفاده می‌کنند که به انگلیسی می‌شود «Degree of Financial Leverage» یا به طور خلاصه «DFL». «حساسیت اهرم مالی» در واقع نسبتی است که میزان حساسیت سود هر سهم شرکت (EPS) را نسبت به تغییرات درآمد آن شرکت در نتیجه تغییرات میزان بدهی می‌سنجد. این نسبت هرچه بیشتر باشد، نشانه آن است که نوسانات سود شرکت بیشتر است. معنی ساده این حرف هم این است که استفاده از اهرم مالی برای چنین شرکتی ریسک بالاتری دارد.

پایین بودن حساسیت اهرم مالی هم می‌تواند به این معنی باشد که مدیران شرکت امکان بیشتری برای استفاده از اهرم مالی دارند و اگر بتوانند به درستی از چنین ابزاری استفاده کنند، احتمالا می‌توانند سود بیشتری نصیب سرمایه‌گذاران کنند.

استفاده از اهرم‌مالی در معاملات اعتباری

تا اینجا گفتیم که برای انواع فعالیت‌های اقتصادی می‌شود از اهرم مالی استفاده کرد. پس باید بشود از این ابزار برای سرمایه‌گذاری در بورس هم استفاده کرد. راحت‌ترین روش برای استفاده از اهرم مالی در معاملات سهام استفاده از اعتبار کارگزاری است. در واقعیت هم همواره بخش مهمی از معاملات سهام در بورس از طریق اعتبار یا همان اهرم مالی انجام می‌شود.

روش دیگر برای استفاده از اهرم مالی در بازار بورس، دریافت وام از بانک یا موسسه‌های مالی دیگر و خرید سهام با این وام است. مثلا اگر وامی با نرخ بهره سالانه ۱۸ درصد بگیرید و با بتوانید با استفاده از این وام در بازار سرمایه به سود سالانه ۶۰ درصدی برسید، توانسته‌اید با استفاده از اهرم مالی به سود مناسبی دست پیدا کنید.

مهم‌ترین انگیزه برای استفاده از اهرم مالی در معاملات بورسی، کسب سود هرچه بیشتر در کمترین زمان است. اما از آنجا که نوسان قیمت سهام می‌تواند بسیار زیاد باشد، استفاده درست از اعتبار می‌تواند سود بسیار بالایی برای معامله‌گر در پی داشته باشد و استفاده نابجا از آن می‌تواند حتی تمام سرمایه فرد را به باد بدهد. پس استفاده از اهرم مالی برای خرید سهام می‌تواند بیشترین میزان ریسک را داشته باشد.

استفاده از اهرم مالی در بورس می‌تواند به افزایش سود معامله‌گر کمک کند، اما استفاده بی‌رویه از این ابزار ممکن است علاوه بر خود معامله‌گر، به بازار سرمایه هم ضربه بزند. مثلا در دوره‌هایی که شاخص بورس نزولی است، معامله‌گرانی که از اهرم مالی استفاده می‌کنند در تسویه اعتبارات‌شان دچار مشکل می‌شوند و ممکن است مجبور شوند به هر قیمتی که شده سهام‌شان را بفروشند. در این حالت دوره نزولی بورس ممکن است طولانی‌تر شود و قیمت سهام بیشتر از حالت عادی افت کند. برای جلوگیری از چنین اتفاقاتی، سازمان بورس در سال‌های اخیر در زمینه اعطای اعتبار از طرف کارگزاری‌ها، سخت‌گیری‌های بیشتری انجام می‌دهد و دریافت اعتبار از کارگزاری‌ها را مشروط به رعایت نسبت کفایت سرمایه و دریافت وثایق کافی کرده است.

استفاده از اهرم در قراردادهای مشتقه

بازار قراردادهای مشتقه، چه در ایران چه در جهان، یکی از جذاب‌ترین بازارهای مالی است. معامله قراردادهای اختیار و قراردادهای آتی از مهم‌ترین بخش‌های بازار ابزارهای مشتقه در بازار سرمایه ایران است و در معاملات مربوط به این ابزارها می‌شود از اهرم مالی هم استفاده کرد.

برای مثال، معامله‌گرانی که وارد بازار آتی می‌شوند در ابتدای کار اهرم مالی ۱۰ دارند که این اهرم با توجه به شرایط و وجوه تضمین می‌تواند تغییر هم بکند. مفهوم «اهرم مالی ۱۰» هم این است که این معامله‌گران می‌توانند تا ۱۰ برابر سرمایه خودشان اقدام به خرید یا فروش کنند.

مثال: فرض کنید می‌خواهید در بازار آتی ۲ کیلوگرم زعفران بخرید (مقدار هر قرارداد آتی زعفران در بازار آتی ۱۰۰ گرم است، پس برای خرید ۲ کیلوگرم زعفران باید ‍۲۰ قرارداد آتی زعفران خریداری کنید). اما از آنجا که اهرم مالی شما برای معامله در بازار آتی ۱۰ است، پس می‌توانید با یک‌دهم پول لازم این معامله را انجام بدهید. یعنی به جای اینکه پول ۲ کیلوگرم (۲۰ قرارداد) را بدهید، کافی است پول ۲۰۰ گرم (۲ قرارداد) را بپردازید. مثلا اگر پول هر قرارداد آتی زعفران ۱۵۰ هزار تومان باشد، با پرداخت ۳۰۰ هزار تومان می‌توانید به اندازه ۲ کیلوگرم در بازار آتی زعفران بخرید.

نکته: اهرم مالی ابزاری برای «تکثیر سود و زیان» است. در مثال بالا، با ۳۰۰ هزار تومان توانسته‌اید معامله‌ای ۳ میلیون تومانی انجام بدهید و اگر در این معامله به سود برسید، سودی حاصل از ۳۰۰ هزار تومان مانند سود حاصل از ۳ میلیون تومان خواهد بود. اما اگر در این معامله زیان کنید، زیان حاصل هم مانند زیان حاصل از معامله ۳ میلیون‌تومانی خواهد بود که ممکن است در مقایسه با ۳۰۰ هزار تومان، مبلغ قابل توجهی باشد.

استفاده از اهرم مالی چه مزایا و معایبی دارد؟

با توجه به آنچه که تا کنون گفتیم، مزایا و معایب استفاده از اهرم مالی را می‌توانیم به صورت زیر خلاصه کنیم.

مزایا

• افزایش سود شرکت بدون نیاز به افزایش میزان سرمایه‌گذاری
• انجام معاملاتی با ارزش چند برابر اصل سرمایه
• چند برابر شدن سود حاصل از معاملات

معایب

• استفاده از اهرم مالی همراه با ریسک است
• در صورتی که بازار طبق انتظار عمل نکند، زیان چندبرابری متوجه معامله‌گر خواهد شد

گفتیم که اهرم مالی کاربردهای متنوعی می‌تواند داشته باشد؛ حتی هنگامی که از بانک وام می‌گیریم و با این وام خانه می‌خریم در واقع از اهرم مالی استفاده کرده‌ایم. شرکت‌ها با استفاده از این ابزار می‌توانند با قبول ریسکی معقول، سود صاحبان سهم‌شان را افزایش بدهند و معامله‌گران بورس می‌توانند به کمک اهرم مالی، به معاملاتی با ارزش چند برابر سرمایه اولیه‌شان وارد شوند و سود معاملات‌شان را حتی به چند برابر افزایش بدهند. اما استفاده از این ابزار ریسک دارد و در صورتی که بازار طبق پیش‌بینی جلو نرود، ضرر و زیان ناشی از آن می‌تواند حتی کل سرمایه اولیه را از بین ببرد.

ابزار مشتقه؛ از کاهش ریسک تا مهار تلاطم بازار

ابزار مشتقه راهکاری هدفمند برای برطرف کردن دغدغه سرمایه گذار، تولید کننده و مصرف کننده محسوب می شود و به دلیل پوشش ریسک قادر خواهد بود تلاطم موجود در بازار را مهار و دغدغه‌های مصرف‌کننده و تولیدکننده را برطرف کند.

به گزارش کارآفرین نیوز،در بازارهای مالی ریسک به‌عنوان یکی از عوامل مهم و دغدغه برای سرمایه‌گذاران و فعالین اقتصادی محسوب می‌شود.و از آنجایی‌که سرمایه‌گذاران از ریسک و خطر گریزان هستند، به همین دلیل آنها از ورود سرمایه خود به بازارهای پرریسک امتناع می‌کنند. از طرفی در بازارهای مختلف بنا به ماهیت آنها از ابزارهای مالی بهره برده می‌شود که انتخاب نیز آن بر اساس شرایط بازار است.

همچنین نوسانات قیمتی که به سبب تغییر در میزان عرضه و تقاضا در آینده رخ می‌دهد، خسارات سنگینی را به تولیدکنندگان وارد می‌کند. در واقع تولیدکنندگان به دنبال فروش تضمینی محصولات خود در آینده هستند تا هم ضرری به آنها تحمیل نشود و هم دغدغه مصرف‌کننده مبنی بر افزایش قیمت و یا کمبود کالا را برطرف نمایند.

بنابراین ایجاد یک بازار شفاف با حجم معاملات بالا که دغدغه، تولیدکننده و مصرف‌کننده را برطرف کند ضروری به نظر می‌رسد همچنین چنین بازاری باید توانایی کاهش ریسک را دارا باشد تا سرمایه‌گذار با اطمینان خاطر در آن سرمایه‌گذار کند. ایجاد یک بازار کارا و شفاف و درعین‌حال با حجم معاملاتی بالا نیازمند ابزارهای مختلفی نظیر ابزار مشتقه است.

ابزار مشتقه

ابزار مشتقه یکی از ابزارهایی است که از بازارهای پایه نظیر کالا، انرژی، ارز، پول و سرمایه مشتق شده و در بورس‌های مربوط انجام می‌شود. درواقع ابزار مشتقه در معاملات اصل دارایی جابه‌جا نشده و عملکرد قیمتی آن به تغییرات قیمت آن کالا ارتباط دارد.

برخلاف تصور عمومی ابزار مشتقه دارایی محسوب نمی‌شود و دارای ارزش نیست. ازآنجایی‌که ارزش اوراق مشتقه وابسته به ارزش اوراق بهادار، کالا، شاخص و ارز است لذا ابزار مشتقه به‌خودی‌خود دارای ارزش نیست.

از طرفی اوراق مشتقه، هزینه تأمین مالی کمتر داشته و ریسک ورود به بازار را کاهش داده است به همین دلیل در معاملات روز دنیا با استقبال خوبی مواجه شده و روزبه‌روز بر میزان استقبال به آن افزایش پیدا می‌کند. همچنین در این بازار سرعت و قدرت نقدشوندگی نسبت به بازار نقدی معاملات با سرعت بیشتری در جریان است.

از سوی دیگر در معاملات مشتقه به دلیل وجود اهرم، سرمایه گذار لازم نیست که برای انجام معاملات همه پول خود را پرداخت کند. در نتیجه افراد قادر خواهند بود معاملات خود را با حجم بیشتری صورت دهند. البته استفاده نادرست از این اهرم منجر به ازدست‌رفتن سرمایه می‌شود بااین‌حال، وجود این اهرم، معاملات مشتقه را جذاب کرده است.

انواع ابزارهای مشتقه

ابزار مشتقه خود دارای انواع مختلفی است. ابزار مشتقه قرارداد اختیاری (آپشن)، قرارداد آتی، قرارداد فوروارد و قرارداد سواپ .

اختیار معامله از جذاب‌ترین ابزارهای پوشش ریسک نوسان قیمت دارایی است. در این قرارداد خریدار الزامی برای اجرای معامله ندارد ولی فروشنده اختیار معامله مجبور بوده تا پیش از انقضای مهلت آن و در صورت درخواست طرف دیگر، دارایی معین شده را در قیمت تعیین شده معامله کند. دستورالعمل قرارداد اختیار معامله در اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۷ در سازمان بورس اوراق بهادار مصوب شد. نمونه این قرارداد، شرکت‌های پالایش نفت بندرعباس، سرمایه‌گذاری غدیر و فجر انرژی خلیج‌فارس بوده که در اردیبهشت‌ماه سال جاری دوره معاملات قراردادهای اختیاری معامله آن در بورس اوراق بهادار تهران آغاز شد.

قرارداد آتی سبک دیگری از ابزار مشتقه بوده که توافقنامه‌ای مبتنی بر خریدوفروش دارایی در زمان معین در آینده و با قیمت مشخص است. اولین قرارداد آتی در ایران در سال ۸۷ با انجام دو قرارداد در حوزه سکه تمام بهار آزادی انجام شد. از آن روز به بعد قراردادهای آتی بر روی مفتول مس، سکه طلا، شمس طلا، زیره سبز و . ارائه شده است. در شکل زیر لیست قراردادهای آتی بورس کالای ایران مشاهده می شود.

یکی دیگر از انواع ابزارهای مشتقه، قرارداد فوروارد (پیمان آتی) بوده که شباهت فراوانی با قرارداد آتی دارد با این تفاوت که این قرارداد در بازارهای خارج از بورس صورت می‌گیرد.

قرارداد سوآپ نیز سبک دیگری از ابزارهای مشتقه است که بر اساس آن دو طرف معامله توافق می‌کنند که عواید ناشی از ابزارهای مالی خود را در آینده با یکدیگر معاوضه کنند. معمولاً این نوع قرارداد میان شرکت‌ها منعقد می‌شود. به‌طورکلی سواپ حالت کلی قراردادهای آتی بوده که به‌جای یک پرداخت، مجموعه‌ای از پرداخت‌ها صورت می‌گیرد. همچنین در هنگام قرارداد سوآپ هیچ پولی بین طرفین معامله نمی‌شود و ارزش سواپ در زمان شروع صفر است.

ابزار مشتقه و بازار ایران

باوجوداینکه ابزار مشتقه در بورس‌های جهانی از معاملات پررونقی برخوردار است اما در بازار سرمایه ایران توسعه چندانی ندارد . درواقع مقایسه و بررسی بازار مشتقه بورس ایران با سایر کشورهای جهان، نشان می‌دهد که این بازار نیازمند توسعه بوده است. کارشناسان اعتقاد دارند که نخستین گام در راستای توسعه، افزایش تعداد عرضه‌کننده‌ها در بورس کالا به همراه فعال‌سازی ابزار مالی مشتق از کالا خواهد بود.

البته در سال جاری اقداماتی جهت توسعه بازار مشتقه صورت‌گرفته است. راه‌اندازی بازار آتی سکه در صندوق طلای لوتوس از اولین اقدامات در این حوزه بوده است.

همچنین راه‌اندازی صندوق پوشش ریسک اقدام بسیار تأثیرگذاری در حوزه بازارهای مشتقه است که به گفته میثم فدایی، مدیر نظارت بر نهادهای مالی سازمان بورس و اوراق بهادار، این سازمان در ماه‌های آینده به آن وارد خواهد شد.

بر اساس اظهارنظر کارشناسان، قوانین و مقررات فعلی و قیمت‌گذاری دستوری از چالش‌های اصلی در این حوزه است.

همانطور که گفته شده، در حال حاضر از ابزارهای مشتقه برای پوشش خطر و کاهش عدم اطمینان نسبت به قیمت‌های آتی استفاده گسترده می‌شود. ازآنجایی‌که نوسانات احتمالی قیمت در آینده دغدغه‌ای برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان است، لذا ایجاد و توسعه چنین بازاری سبب می‌شود که تولیدکننده و مصرف‌کننده نیازهای خود را در بهترین قیمت و در کمترین زمان برطرف کند.